De langste dag ligt net achter ons en technisch gezien wordt het nu een tijdlang 's nachts niet meer compleet donker in Nederland. Deze periode markeert ook het seizoen van de lichtende nachtwolken. Helaas lijkt het erop dat we dit jaar geen actief seizoen mogen verwachten, omdat de huidige actieve zon de waterdamp in de mesosfeer afbreekt. Deze waterdamp is cruciaal voor de vorming van lichtende nachtwolken. Toch zijn er recent al lichtende nachtwolken in Nederland waargenomen.
Lichtende nachtwolken zijn de hoogste wolken in de aardatmosfeer, zwevend op een hoogte tussen 76 en 85 kilometer. Voor hun vorming zijn waterdamp, minuscule stofdeeltjes en extreem lage temperaturen van minimaal -120 graden nodig.
De waterdamp rijpt op de stofdeeltjes, en deze wolken worden zichtbaar op aarde als de zon ‘s nachts net onder de horizon staat, waardoor het op 85 kilometer hoogte nog licht is terwijl het aan de oppervlakte donker is. Hierdoor lijken de wolken licht te geven, vandaar de naam lichtende nachtwolken (noctilucent clouds). Ze hebben vaak een prachtig, golvend uiterlijk en veranderen snel van vorm.
Mesosfeer
De mesosfeer, de laag waarin lichtende nachtwolken voorkomen, is de derde laag van de aardatmosfeer vanaf het aardoppervlak. Deze laag bevindt zich op een hoogte van ongeveer 50 tot 100 kilometer en is het koudste deel van onze atmosfeer, met temperaturen die soms onder de -145 graden kunnen dalen. Interessant genoeg is de koudste periode in de mesosfeer de zomer. Dan stijgt de lucht en koelt af, terwijl in de winter dalende luchtbewegingen juist voor hogere temperaturen zorgen.
Voor de vorming van lichtende nachtwolken moeten de omstandigheden in de zomermaanden geschikt zijn: het moet koud genoeg zijn en de zon moet hoog genoeg staan om het contrast te creëren waarbij het op aarde donker is, maar de wolken nog door de zon worden verlicht. Binnen de poolcirkel zijn deze wolken tijdens de middernachtzon niet zichtbaar, maar in gebieden tot ongeveer 50 graden noorderbreedte wel, waaronder Nederland.
Vulkaanuitbarstingen en raketten
De vroegst waargenomen lichtende nachtwolken verschenen op 15 mei, ongeveer vijf weken voor de langste dag. Ze zijn tot vijf weken na de langste dag zichtbaar, in totaal dus tien weken. Ondanks de toenemende kennis over deze wolken blijven er vragen. Het is bijvoorbeeld niet helemaal duidelijk hoe de benodigde waterdamp en stofdeeltjes in de mesosfeer komen. Het stof kan afkomstig zijn van ruimtestof (micrometeoren) of van stof dat vanaf de aarde omhoog wordt getransporteerd. Vulkaanuitbarstingen en raketten kunnen hierbij een rol spelen. De Space Shuttles stootten bijvoorbeeld veel waterdamp uit, wat lichtende nachtwolken veroorzaakte, en de lancering van een SpaceX Falcon 9 deed hetzelfde in augustus 2014 boven Orlando.
De eerste waarnemingen van lichtende nachtwolken dateren waarschijnlijk van 1885, na de uitbarsting van de Krakatau in Indonesië. Deze eruptie, een van de zwaarste ooit, bracht zoveel stof in de atmosfeer dat de wereldwijde temperatuur het jaar daarop met 1,2 graden daalde. Sindsdien lijken de lichtende nachtwolken steeds vaker voor te komen, mogelijk gerelateerd aan de zonnevlekkencyclus. Tijdens periodes met veel zonnevlekken zendt de zon meer UV-straling uit, wat de waterdamp in de mesosfeer afbreekt en de vorming van lichtende nachtwolken bemoeilijkt. Bij een zonnevlekkenminimum is er minder UV-straling, waardoor meer waterdamp beschikbaar blijft en lichtende nachtwolken makkelijker ontstaan.
De Hunga Tonga-Hunga Ha’apai vulkaan
Hoe het seizoen zich precies zal ontwikkelen, is nog niet helemaal duidelijk. Waarschijnlijk zal de actieve zon de vorming van de lichtende nachtwolken wat onderdrukken. Dat er de afgelopen tijd desondanks lichtende nachtwolken te zien zijn geweest, heeft mogelijk weer te maken met de uitbarsting van de Hunga Tonga-Hunga Ha’apai vulkaan op 15 januari 2022. Die uitbarsting bracht een rookkolom teweeg die tot een hoogte van 58 kilometer doorgroeide. Daarbij werd in korte tijd een enorme hoeveelheid waterdamp aan de stratosfeer, maar ook aan de mesosfeer toegevoegd. Mogelijk profiteren de líchtende nachtwolken ook nu nog van die extra aanwezigheid van waterdamp.
Tijdens heldere nachten is het dan ook de moeite waard om toch de noordelijke horizon in de gaten te houden. Aan het begin van de nacht en in het uur voor zonsopkomst zijn lichtende nachtwolken ook de komende tijd dus vast wel eens te zien.
Verder lezen:
Volg ons ook op facebook en X!
Jouw foto op Weerverteller.nl?
Stuur je foto naar foto@weerverteller.nl, of via X met de vermelding van @weerverteller
