Februari 2012: strenge vorst met koudste dag van deze eeuw

Foto boven: IJsmist boven de Ooijpolder bij Nijmegen, in de ochtend van 4 februari 2012 - Reinout van den Born

Nu een licht winterse start van de februarimaand op het programma staat, is het leuk om eens terug te kijken naar andere winters die, op het moment dat de februarimaand van start ging, nog nauwelijks iets gepresteerd hadden. En toen – op de valreep – alsnog los gingen.

Advertentie

We kijken naar de winters van 1956 (het meest extreme voorbeeld) en 2012 (het meest recente). In dit verhaal staat de februarimaand van 2012 centraal. Een maand waarin we nog even aan de Elfstedentocht mochten ruiken.

IJsmist boven de Ooijpolder bij Nijmegen, in de ochtend van 4 februari 2012 - Reinout van den Born

IJskoud, Arctische zeerook en ijsmist

Als je woorden als ‘ijskoud’, ‘arctische zeerook’, ‘ijsmist’ en ‘ruige rijp’ leest, denk je niet meteen aan een winterdag in deze eeuw. Toch verwijzen ze naar de memorabele 4e februari 2012: de koudste dag van deze eeuw en in Lelystad zelfs de op drie na koudste ooit gemeten in Nederland, sinds het begin van de metingen in 1901.

Lelystad registreerde die dag een gemiddelde temperatuur van -16,6 graden en moest alleen Volkel (-16,8 graden op 16 februari 1956), Eelde (-17,0 op 5 januari 1979) en opnieuw Eelde (-17,4 graden op 16 februari 1956) voor zich dulden.

Een indrukwekkende prestatie, want dergelijke ijzige dagen associëren we eerder met legendarische winters zoals die van 1979, 1963, 1956 en 1929. Opvallend genoeg schitteren de strenge winters van de jaren ’40 door afwezigheid in de top 10 van koudste dagen ooit.

Een onverwachte wending

Dat een van de koudste dagen ooit uit 2012 komt, is verbazingwekkend. Lang leek het erop dat die winter nauwelijks winterweer zou brengen. Een stevige westcirculatie zorgde voor wisselvalligheid en zachte temperaturen. Begin januari reisde ik zelfs naar de 1141 meter hoge Brocken in de Duitse Harz om iets van sneeuw te zien. “Het is wel winter, maar boven 600 meter,” schreef ik destijds op een website waar ik toen werkte.

Ruige rijp in de Ooijpolder in de ochtend van 4 februari 2012 - Reinout van den Born

Toch broeide er iets in de atmosfeer. Hoog boven de Noordpool vond een plotselinge opwarming van de stratosfeer (SSW) plaats. Vaak luidt dit een verandering in het weerbeeld in en zo ook dit keer. Vanaf eind januari brak een ijzige vorstperiode aan.

26 januari: de winter slaat toe

Halverwege januari deed een eerste hogedrukgebied een voorzichtige poging, met lichte tot matige vorst. Die hield niet stand, maar een tweede hogedrukgebied, gesteund door een krachtig exemplaar boven Noordwest-Rusland, slaagde er wél in de kou vast te zetten. Vanaf 26 januari daalde de temperatuur rap en op 29 januari kwam het kwik nauwelijks meer boven nul.

Met een noordoostelijke wind werd de Russische kou naar Nederland gevoerd. Op 1 februari stroomde de echte vrieslucht binnen, een dag later vroor het overdag op de meeste plaatsen tussen de 3 en 6 graden. ’s Nachts nam de vorst toe, met temperaturen tot -12 graden in het noordoosten en zuidoosten. De winter had Nederland stevig in zijn greep.

3 februari: sneeuwval in de diepvries

Op 3 februari trok een kleine storing van noord naar zuid over Nederland, dwars door het hogedrukgebied heen. Op de weerkaarten leek het een onbetekenend detail, maar het zorgde voor een witte verrassing. Vooral in een strook van de Waddeneilanden via het IJsselmeergebied naar het zuiden viel 5 tot 10 centimeter sneeuw, plaatselijk zelfs 15 centimeter. Door de ijzige kou was het poedersneeuw, licht en droog. Het oosten bleef grotendeels sneeuwvrij.

IJsmist, vlak boven de grond in de Ooijpolder, in de ochtend van 4 februari 2012 - Reinout van den Born

Terwijl het in de avond nog zachtjes doorsneeuwde, brak de hemel open en verscheen de maan. Onder een rug van hogedruk, met een vers sneeuwdek en nauwelijks wind, kelderde de temperatuur in de nacht van 3 op 4 februari. Op veel plaatsen kwam de temperatuur beneden min 20 graden.

De diepvriesnacht van 4 februari

In de sneeuwrijkste gebieden werd het het koudst. Lelystad spande de kroon met -22,9 graden, de laagste temperatuur van deze eeuw, op de voet gevolgd door Marknesse met -22,8 graden. Nog vijf andere weerstations noteerden -20 graden of kouder en op 20 stations werd het kouder dan -15 graden.

Wie die ochtend naar buiten ging, kreeg een zeldzame kans om échte winterkou te ervaren. Zelf liep ik tijdens zonsopkomst door de Ooijpolder bij Nijmegen, waar het tegen de min 20 graden vroor. Ijzig koud, maar spectaculair mooi.

Sprookjesachtige winterbeelden

In de opkomende zon fonkelden de minuscule diamantjes van poolsneeuw in de lucht. Laaggelegen gebieden waren gevuld met een ijzige mist, die niet uit waterdruppels bestond, maar uit ijskristallen. Wie er doorheen liep, voelde een zachte prikkeling op de huid.

Arctische zeerook boven de Waal, in de ochtend van 4 februari 2012 - Reinout van den Born

Boven de Waal hingen dikke sluiers van opstijgende mist, zo dicht dat de overkant van de rivier vaak niet te zien was. Dit natuurverschijnsel, arctische zeerook genoemd, ontstaat als ijzige lucht over relatief warm water stroomt. Normaal zie je dit alleen in de nazomer of herfst, maar op 4 februari verscheen het zelfs boven de Noordzee – een teken van extreme kou.

Ruige rijp maakt het plaatje compleet

De bomen zaten onder een dikke laag ruige rijp, waardoor het landschap sprookjesachtig wit was. Het was een onvergetelijke wandeling, maar door de kou waagde bijna niemand zich naar buiten. Gelukkig zijn er de foto’s nog, want slechts weinigen hebben dit natuurwonder met eigen ogen gezien.

Ondanks de strenge vorst wist de zon het kwik op veel plaatsen nog tot -3 à -5 graden op te krikken. In Lelystad bleef de mist echter hangen, waardoor het niet warmer werd dan -9 graden. Met een nachtminimum van bijna -23 graden resulteerde dit in een daggemiddelde van -16,6 graden, goed voor een plek in de top vijf van koudste dagen ooit gemeten in Nederland.

Het kerkje van Persingen in de Ooijpolder, tussen de met ruige rijp bedekte bomen in de ochtend van 4 februari 2012 - Reinout van den Born

De winter houdt nog even stand

Na dit ijzige hoogtepunt bleef het nog een week vriezen. Heel Nederland droomde van een Elfstedentocht, maar verder dan één vergadering van de rayonhoofden kwam het niet. Op 12 en 13 februari won de dooi en viel de winter terug in zijn wisselvallige ritme. Uiteindelijk werd korte tijd later, ook in Lelystad, alweer een temperatuur van 13,3 graden gemeten.