Nieuwe vulkaanuitbarsting op IJsland
Reinout van den BornIn IJsland, op het schiereiland Reykjanes, is vanochtend opnieuw een vulkaan uitgebarsten. Vijfhonderd inwoners van het dorp Grindavik, evenals de gasten van een resort zijn geëvacueerd. Uit een vijfhonderd meter lange scheur in de grond spuit lava. Er hangen dikke rookwolken boven het gebied.
Eerder schreven we al over de drijvende kracht achter de serie vulkaanerupties, die het IJslandse schiereiland Reykjanes al enkele jaren in de greep heeft en waarvan de uitbarsting van vanochtend een onderdeel is. Onlangs bracht Pieter Bliek een bezoek aan het gebied en bekeek de immense dijken waarmee de lava in toom wordt gehouden. Vandaag zijn verslag, over een stuk ingenieurswerk van de eerste orde.
‘Nog voordat de eerste lava over het IJslandse schiereiland Reykjanes vloeide, rolden we al een plan uit voor een cirkelvormige barrière rondom het Svartsengi-bassin’, vertelt geologisch ingenieur Jón Haukur Steingrímsson.
Dijken van tientallen meters hoogte leiden er stromen van gesmolten gesteente om de geothermische energiecentrale en IJslands toeristische trekpleister de Blue Lagoon, en het daartussen gelegen Northern Light Inn hotel heen. ‘We hebben er met man en macht aan gewerkt.’
Uniek waarschuwingssysteem
Een uniek waarschuwingssysteem in een boorgat van de centrale heeft zijn dienst meermaals bewezen. Evacuatie van de hotels in het gebied is ondertussen routine geworden en wordt door de gasten als een uitje ervaren.
‘De hele geschiedenis voert terug tot 2019 toen er een serie van aardbevingen plaatsvond in het gebied rondom Grindavik’, zegt Steingrímsson van het ingenieursbedrijf Efla, dat de opdracht kreeg de IJslandse infrastructuur te beschermen. Een conglomeraat van 12 verschillende bedrijven ging aan de slag. Daaronder veel grondverzetbedrijven, met de grootste machines die in IJsland verkrijgbaar waren. Er moest enorm veel grond worden verzet.
De aardbevingszwermen werden veroorzaakt door magma-intrusies in de korst. Een maand voor de eerste uitbarsting in Fagradalsfjall in maart 2021 begonnen ingenieurs al na te denken over hoe de krachtcentrale en de Blue Lagoon het beste te beschermen. De centrale voorziet het schiereiland Reykjanes van warm water en elektriciteit.
De topografie bepaalt waar de dijken komen
Steingrímsson: ‘De topografie van het landschap bepaalt waar je de dijken moet aanleggen. Zo hebben we ten noorden van het bassin een soort halve cirkel gemaakt. Ook hebben we barrières ten noorden, ten oosten en ten westen om Grindavik opgeworpen.’
De positie van de dijken is bepaald aan de hand van overstromingsmodellen die ook bij rivieren worden gebruikt. ‘We hebben parameters zoals de viscositeit aangepast. Zodoende kunnen we voorspellingen doen over waar de lavastromen heengaan.’
Er zijn 17 dijksegmenten met een totale lengte van 13,5 kilometer aangelegd, met een volume van 3 miljoen kubieke meter aan materiaal.
Zware aardbevingen onder Grindavik
De aanleiding tot de daadwerkelijke aanleg van de dijken waren de zware aardbevingen onder Grindavik op 10 november 2023, waarbij het gehele vissersdorpje werd geëvacueerd. Steingrímsson: ‘Dat was net op tijd, want op 18 december begon hier een eruptie. De lavastroom werd om Grindavik heen geleid’.
In januari kwam er een volgende uitbarsting. ‘Hierbij verloren we een stukje pijpleiding waardoor het schiereiland zonder warm water zat. In enkele dagen tijd hebben we een halve kilometer aan nieuwe buizen over de gestolde lava aangelegd. Ook hebben we een nieuwe weg naar de krachtcentrale en de Blue Lagoon over de lava aangelegd.’
In november vorig jaar vond de laatste eruptie in een serie van zeven plaats. ‘De lavastroom kwam toen over over de parkeerplaats van de Blue Lagoon, die aan de andere (lava)kant van de barrière ligt. We zijn toen heel november en december bezig geweest de dijken met 8 à 9 meter op te hogen. Op sommige plekken zijn de dijken nu 16 tot 22 meter hoog. De lava, die tegen de barrières aan omhoog kroop, is met duizenden liters water per seconde geblust. Daar bovenop hebben we de dijken verder opgehoogd.’
Soms wordt materiaal hergebruikt
Sommige volumes zijn meermaals gebruikt. ‘Dan verplaatsen we materiaal van binnendijks naar buitendijks. Zo hergebruiken we het en hebben minder volume nodig’, legt de geologisch ingenieur uit. Het ingenieursbedrijf was ook betrokken bij de bouw enkele nieuwe stalen torens, waaraan stroomkabels hangen, bovenop het kersverse lavaveld. ‘En we hebben een noodweg en nieuwe parkeerplaats aan de westkant van de Blue Lagoon aangelegd.’
Bij Efla werken ongeveer 50 mensen. ‘We zijn maandenlang, 6 dagen per week en dag en nacht in ploegendiensten van 11 uur, met slechts een korte lunchpauze tussendoor, en met een breed scala aan zware voertuigen bezig geweest. We zagen het als een heilige opdracht om de IJslandse infrastructuur te redden. Er was veel compassie en onderlinge saamhorigheid in de groep. Iedereen zette zich volledig in om het doel te bereiken. Het was een unieke ervaring.’
Zeker in de eerste uren na een nieuwe eruptie is het alle hens aan dek. Steingrímsson: ‘De lava is dan het dunst en stroomt het snelst met zo’n 600 à 700 meter per uur. Na enkele uren neemt de activiteit van de eruptie af en wordt de lava stroperiger.’
De ‘Northern Light Inn’
Tussen de energiecentrale en de Blue Lagoon in ligt het Northern Light Inn. Het hotel wordt al 30 jaar door Fridrik Einarsson en zijn zus Kristjana gerund. ‘In 2021 en 2022 vonden de eerste erupties bij Fagradalsfjall, 12 kilometer verderop plaats. Deze vormden toen geen bedreiging. Het was eerder een toeristische attractie. Voor de zaken was dat heel goed. Gedurende de covid-pandemie ontvingen wij juist veel gasten. Die wandelden vanaf het hotel naar de uitbarstingen.’
Maar vanaf oktober 2023 werd het hotel onophoudelijk gegeseld door aardbevingszwermen. ‘Dat was erg ongemakkelijk voor onze gasten.’
In november van dat jaar werden de trillingen zo hevig dat Einarsson genoodzaakt werd de deuren te sluiten. ‘Er was elke 5 seconden een trilling met een magnitude tussen 3 en 3,5. We renden rond om alle schilderijen van de muren te halen en het glaswerk op de grond te zetten.’
Middenin de erupties
Op 18 december 2023 vond de eerste eruptie in het Svartsengi-bassin plaats. ‘Maar wij waren in november en december geheel gesloten.’ Het hotel opende in de eerste week van januari de deuren. Slechts 3 dagen na de heropening vond in de nacht van 14 januari de eerste evacuatie plaats.
‘We klopten bij alle gasten op de deur, maar raakten niet in paniek. De gasten bleven daardoor ook kalm. Binnen 40 minuten zat iedereen in bussen, richting een ander hotel in Keflavik, even verderop. Ze konden hier meteen het bed induiken. Dat hadden we van tevoren afgesproken indien er geëvacueerd moest worden.’ Bij de eerste evacuaties sliep Einarsson met een oog open. ‘Maar na 7 evacuaties in een jaar tijd maak ik me ondertussen geen zorgen meer.’
Ondanks alle evacuaties is er volgens de hoteleigenaar van direct gevaar nooit sprake geweest. ‘De stroperige lava verrast nooit. Voordat het eventueel over de barrières komt, zijn we uren verder. Dan is iedereen allang geëvacueerd.’
Hotelgasten kijken uit naar evacuaties
In het begin annuleerden veel hotelgasten hun boeking. Nu is dat slechts een enkeling. ‘De meesten hebben vertrouwen en kijken zelfs verwachtingsvol uit naar een evacuatie’, lacht Einarsson. Het is zeer onwaarschijnlijk dat een eruptie binnen de barrières plaatsvindt. ‘Dit gebied is het veiligst van heel IJsland. Overal staat apparatuur opgesteld die elke beweging monitort. Een toerist uit Californië vroeg me laatst of ik bang was. Ik zei juist bang te zijn voor al die razende bosbranden om me heen waar je niet voor weg kunt rennen. Voor lava kun je tenminste rustig weglopen.’
‘In november 2023 vond er een magmatische intrusie plaats onder de Sundlaugur kraterrij, vlakbij de Svartsengi krachtcentrale. Dit ging gepaard met seismische zwermen en gronddeformatie.
‘Dat merkten wij toen meteen aan de snelle druktoename in het 1488 meter diepe boorgat nummer 12’, vertelt ingenieur Lilja Magnusdottir van het energiebedrijf HS Orka. ‘We zagen de snelle druk- en temperatuurtoename op het moment dat het magma begon te bewegen. Doordat het gesteente opzij werd geduwd steeg de hydrostatische druk in de bron.’
Druktoename kan helpen bij waarschuwingen
Een maand later was er weer een seismische zwerm met wederom een druktoename. Hoewel toen geen algemene waarschuwing van de autoriteiten uitging, begon 30 minuten later wel een eruptie. ‘Toen realiseerden we ons dat we mogelijk in staat zijn het publiek te waarschuwen, gebaseerd op onze meetapparatuur in boorgat nummer 12.’
Het energiebedrijf besloot een automatisch waarschuwingssysteem te ontwikkelen. ‘Zodra de datalogger in het boorgat een plotselinge druktoename meet die van de gewone drukverschillen afwijkt, wordt het signaal automatisch aan het meteorologische instituut in Reykjavik doorgestuurd. Daar gebruiken ze ons signaal samen met hun eigen data om het publiek voor een mogelijke eruptie te waarschuwen.’
Op 14 januari 2024, nog geen 3 dagen nadat de datalogger op het waarschuwingsnetwerk van het meteorologische instituut in Reykjavik was aangesloten, was het al raak. ‘Ons signaal werd 4 uur en 20 minuten voordat de eruptie begon verzonden. We waren erg trots te zien dat het systeem bleek te werken.’
Systeem is uniek in de wereld
Magnusdottir gelooft dat dit waarschuwingssysteem uniek is in de wereld. ‘Elders bestaan waarschuwingssystemen enkel uit seismische activiteit, gronddeformatie en soms ook uit gasuitstoot en thermale anomalieën. Deze sensoren kunnen bij slecht weer, zoals harde wind beïnvloed worden. Daar hebben we in IJsland geregeld last van. Maar onze datalogger hangt op een diepte van 850 meter en heeft daardoor geen last van ruis. Hij registreert meteen wanneer het magma begint te bewegen.’
Van alle 6 erupties die na de eerste plaatshadden, heeft het waarschuwingssysteem er voor 5 gewaarschuwd. ‘In één geval werd als gevolg van een storing in de datatransmissie geen waarschuwingssignaal afgegeven, maar het signaal bleek achteraf wel te zijn gegenereerd. Dat deed ons beseffen dat het belangrijk is dat het systeem werkt. Daarom hebben we nu een apart waarschuwingssysteem gemaakt voor het geval er bij een storing onverhoopt geen waarschuwingssignaal wordt doorgegeven.’
Afgelopen zomer sloeg de datalogger in boorgat nummer 12 een paar keer vals alarm. ‘Dat was als gevolg van enkele fluctuaties in de bron, mogelijk veroorzaakt door ontgassing van het magma’, verklaart Magnusdottir. ‘We hebben toen het waarschuwingssignaal van de datalogger aangepast, van een gemiddelde druk om de 5 minuten naar een druk van 0,2 kilopascal per minuut. Zodra de druk 3 minuten op rij hoger is dan deze grenswaarde wordt automatisch een waarschuwingssignaal afgegeven.’
Er bestaat ook een code geel
Er bestaat ook een code geel. ‘Dat is als 3 minuten achter elkaar een druk van tenminste 0,11 kilopascal wordt gemeten.’ Het waarschuwingssignaal wordt gemiddeld 45 tot 60 minuten voor een eruptie afgegeven.
De lava die bij de erupties uitvloeit, bedreigt soms ook de pijpleidingen. ‘We hebben eerder een stuk pijp moeten vervangen’, zegt hoofd communicatie Birna Larusdottir. Om de watertoevoer op het IJslandse schiereiland te garanderen, heeft HS Orka op kritieke punten de buizen met aarde bedekt. ‘Dan kan de lava er overheen stromen. Gaat het niet bovenlangs, dan gaat het onderlangs. Zo doen we dat hier in IJsland.’
Voeg weerverteller.nl toe aan het startscherm van je telefoon
Mis ook deze verhalen niet:
De drijvende kracht achter de vulkaanuitbarstingen op Reykjanes
Lenteverwachting 2025: er tekent zich een droog en warm patroon af
Instorting poolwervel een feit, aanvulling op lenteverwachting 2025
30-Daagse (+): zonnig, droog en even kouder. Onzekerheid SSW blijft
Volg ons ook op facebook en X!
Jouw foto op Weerverteller.nl?
Stuur je foto naar foto@weerverteller.nl, of via X met de vermelding van @weerverteller
