Warmbloedige hogedrukgebieden: van zonbrengers tot hittemonsters
Reinout van den BornAls we praten over de gevolgen van klimaatverandering, denken we al snel aan verwoestende stormen, orkanen, overstromingen of tornado’s. Maar ook perioden waarin het weer maar niet wil veranderen – langdurige droogte, aanhoudende hitte – horen erbij. Zoals nu ook.
Vaak zitten daar hogedrukgebieden achter. Die stonden vroeger vooral bekend als vriendelijke systemen: bezorgers van zonnige dagen en terrasweer. Maar dat beeld begint te kantelen.
De laatste jaren zien we namelijk steeds vaker een andere kant van het hogedrukgebied – eentje die een stuk dreigender is. Deze ‘warmbloedige’ varianten, ook wel hittekoepels of ‘heatdomes’ genoemd, zorgen wereldwijd voor recordtemperaturen, kurkdroge bodems, bosbranden en zelfs dodelijke situaties. En hun optreden wordt frequenter én heviger.
Hittekoepels van toen
We hoeven niet ver terug in de tijd om te zien hoe lang zulke systemen ons weer in de houdgreep kunnen nemen. In eigen land brachten de zomers van 1947 en 1976 al opvallend langdurige droogtes en ongewoon hoge temperaturen – voor die tijd extreem. Dat waren de vroege hittekoepels.
Na de eeuwwisseling werden ze zichtbaarder en voelbaarder. De zomer van 2003, berucht in grote delen van Europa, was er één die alle grenzen overschreed. In Frankrijk stierven tienduizenden mensen voortijdig door de ondraaglijke hitte. In Nederland beleefden we de warmste zomer sinds het begin van de metingen.
Warmste maand ooit
En toen kwam juli 2006. In Nederland nog altijd de warmste zomermaand ooit gemeten. Zó heet, dat de Nijmeegse Vierdaagse na één dag werd stopgezet. Twee wandelaars overleden, velen belandden met oververhitting in het ziekenhuis. Het evenement werd stilgelegd – een unicum.
De jaren erna volgden elkaar in rap tempo op: 2018, 2019, 2020, 2022 – zomers gedomineerd door hardnekkige hogedrukgebieden. Juli 2019 sprong eruit. Voor het eerst in de Nederlandse geschiedenis tikte het kwik de 40 graden aan: 40,7 graden in Gilze-Rijen. In 2023 zaten we er opnieuw akelig dichtbij: 39,5 graden in Maastricht.
Australië in vuur en vlam
Kijken we verder de wereld in, dan duiken warmbloedige hogedrukgebieden overal op. De ‘zwarte zomers’ van 2019 en 2020 in Australië zijn tragische voorbeelden. Uitzonderlijke hitte en kurkdroge lucht staken enorme delen van het land in brand. Miljarden dieren vonden de dood – een ramp van ongekende omvang, die nog lang zal blijven nazinderen.
Vergelijkbare situaties deden zich voor in het zuidwesten van de VS, Zuid-Europa, het Midden-Oosten, India, Pakistan en de Hoorn van Afrika. De hitte laat zich overal voelen, en steeds vaker is een hittekoepel de boosdoener.
Zelfs de Zuidpool zucht
Zelfs het zuidpoolgebied ontkwam niet. In maart 2022 werd een deel van de ijskap geraakt door een extreme hittegolf. Temperaturen stegen lokaal tot wel 35 graden boven normaal. Ondanks de blijvende vorst viel er door de vochtige luchtmassa's enorme hoeveelheden sneeuw – veroorzaakt door een hogedrukgebied bij Nieuw-Zeeland.
En ook dit jaar zijn de warmbloedige systemen alweer op dreef. Van Canada tot Siberië, van Zuidoost-Azië tot Zuid-Amerika en Australië. De afgelopen weken werd vooral het zuidoosten van Europa, delen van Afrika en Azië getroffen. En ook in het zuidwesten en zuiden van de VS zijn alweer hitterecords verbroken. Boven Europa ligt al een groot deel van dit jaar een hogedrukgebied, iets dat de komende tijd niet lijkt te veranderen. Nog is het geen heatdome, maar dat kan het wel worden.
Waarom wordt het zo warm?
De reden dat het in deze systemen zo warm kan worden, ligt in de dalende luchtbewegingen van een hogedrukgebied. Terwijl lucht daalt, warmt zij op – en net boven het aardoppervlak hoopt zich dan een compacte laag met warme lucht op. De zon doet in de dunne laag eronder vervolgens de rest.
Vooral hogedrukgebieden aan de randen van een krachtige straalstroom zijn berucht. De straalstroom – een soort windrivier op grote hoogte – is tegenwoordig niet zelden opvallend sterk, zowel op het noordelijk als zuidelijk halfrond. Hierdoor stijgt de lucht in lagedrukgebieden sneller, en daalt ze in de bijbehorende hogedrukgebieden extra krachtig. Dat levert nóg meer warmte op.
En zo stapelen de hittekoepels zich op. Wereldwijd.
De warmbloedige hogedrukgebieden lijken hun zonnige reputatie te verliezen. Waar ze ooit synoniem waren met picknickweer en terrasjes, zijn ze nu vaker het gezicht van een af en toe verstikkend klimaatprobleem. En het einde daarvan is voorlopig niet in zicht.
