Uitbraak kou boven Europa eerste gevolg van eerdere SSW

Foto boven: Rijp op de velden, vanochtend in Wijster - Gerrit Woertink

De uitbraak van poolkou, die dit weekend boven Noord- en Centraal- Europa op de rol staat, is het eerste tastbare gevolg van de SSW, de plotselinge opwarming van de stratosfeer, die zich begin maart boven het poolgebied heeft afgespeeld.

Advertentie

Veroorzaker van de kou-uitbraak is een hogedrukgebied dat de afgelopen dagen in de buurt van IJsland is ontstaan. Terwijl de kern ervan naar de Noorse Zee en later naar Schotland trekt, blaast aan zijn oostflank een noordenwind direct vanuit het poolgebied afkomstige kou naar het zuiden. Die kou is op Scandinavië, Centraal- en Oost-Europa gericht. Een deel ervan komt ook bij ons terecht, een ander deel schiet verder door naar Zuidoost-Europa.

Rijp op de velden, vanochtend in Wijster - Gerrit Woertink

Scherpe daling van de temperatuur

Om een idee te geven: vandaag wordt het in Berlijn 21 graden, zondag nauwelijks 2 graden. In Nederland kan het kwik vandaag in het zuiden nog tot 23 graden oplopen, zondag is het met 10 tot 12 graden wel gedaan. Wat niet verandert, is dat het zonnig blijft. Wat wel verandert, is dat de lucht nog droger wordt. Zondag kan de luchtvochtigheid in de buurt van 20 procent en mogelijk nog iets lager uitkomen. Niet alleen voelt het dan kouder aan, het gevaar voor natuurbranden in de totaal verdroogde natuur van dit moment lijkt nog wat groter te worden.

Het ontstaan van het hogedrukgebied bij IJsland en de uitbraak van kou vanuit het poolgebied, die daarvan het gevolg is, zijn de eerste bijwerkingen van de SSW, de plotselinge opwarming van de stratosfeer, zoals die zich begin maart in het noordpoolgebied heeft afgespeeld.

Plotselinge opwarming stratosfeer

SSW’s zijn plotselinge, sterke opwarmingen van de stratosfeer (in het Nederlands ook wel PSO’s genoemd) die zich boven de poolgebieden voordoen (het overgrote deel boven de Noorpool). Het speelt zich allemaal op een hoogte van ongeveer 25 kilometer af.

Advertentie

Op het moment dat ze optreden, gebeuren twee dingen. Het eerste is dat de temperatuur van de lucht in de stratosfeer op die hoogte van 25 kilometer binnen een paar dagen met enkele tientallen graden stijgt, het tweede is dat de stroming er omkeert en van west naar oost draait. Zodra dat is gebeurd, mag van een SSW worden gesproken.

Stratosfeer door poolnacht bijzonder koud

Binnen het poolgebied doet zich in de winter een bijzondere situatie voor. Het is er nacht, de zon verdwijnt een half jaar onder de horizon. Doordat zonnestralen het gebied niet meer bereiken, koel de lucht er af. In de stratosfeer wordt het zelfs bijzonder koud.

Buiten het poolgebied, waar de zon in de winter overdag blijft opkomen, is die afkoeling minder sterk. Op de grens van de koude bel boven het poolgebied en de minder koude lucht erbuiten, vormt zich in de stratosfeer een cirkelvormige straalstroom: de poolwervel. Middenin die cirkel ligt de zeer koude lucht, aan de buitenkant ervan is de lucht dus warmer.

In het voorjaar wordt de stratosfeer weer warmer

In het voorjaar, als het in het in het poolgebied weer licht wordt, loopt de temperatuur van de stratosfeer op een hoogte van 25 kilometer geleidelijk weer op. De straalstroom er omheen verliest zo zijn brandstof en neemt af, om ergens in april te verdwijnen en door een oostelijke variant te worden vervangen. Dat is de gebruikelijke situatie.

Dit jaar gebeurde dit niet alleen veel eerder, maar ook plotseling. Op 5 maart speelde zich boven het poolgebied een SSW af, een plotselinge opwarming van de stratosfeer. De lucht op grote hoogte kwam in een daalbeweging. Dalende lucht warmt op en de temperaturen op 25 kilometer schoten omhoog. Daarbij werd de straalstroom er omheen in één klap opgeruimd.

Het duurt even voordat we de gevolgen merken

Nu duurt het een tijdje – 25 kilometer is behoorlijk hoog – voordat die hoog in de atmosfeer ingezette daalbeweging van de lucht ook het aardoppervlak bereikt. Uiteindelijk gebeurt dat wel, eerst druppelsgewijs, later op grotere schaal. Op dit moment hebben we met één van die eerste druppels te maken. De vorming van het hogedrukgebied bij IJsland en de uitbraak van kou, de komende dagen boven Europa, zijn daar de tastbare gevolgen van.

Doordat we nu nog maar aan het begin staan, is de verwachting dat dit in de tweede helft van de lente nog een paar keer gaat gebeuren. Mogelijk zelfs tot in het begin van de zomer aan toe. Dat zou in de komende tijd dus meer uitbraken van kou kunnen opleveren. Met sterk wisselende temperaturen als gevolg en later in de lente mogelijk ook wisselvalliger weer.

Ook in Zuid-Europa houdt het bijzondere weer aan

Ook voor het zuiden van Europa betekent dit dat het bijzondere weer, dat ze er al een tijdje hebben (met lagedrukgebieden die tot diep in het zuiden regionaal veel regen en wind brengen) nog een tijdje langer kan aanhouden. Doordat hogedrukgebieden een voornaam onderdeel zijn van de bijwerkingen van een SSW, is het voor ons land de komende tijd spannend om te zien of de droogte van dit moment verder verscherpt, of dat hij op een bepaald moment toch wordt afgebroken. Het zijn voor meteorologen in elk geval erg interessante tijden.