De eindeloze kou van het jaar 1740 gereconstrueerd

Foto boven: Het Doge paleis in Venetië, omstreeks 1740. In de winter van dat jaar vroor de lagune er dicht - Antonio Canal

De eindeloze periode met saai herfstweer, waarin we in Nederland nu lijken te zijn beland, biedt ruimte om het weer in andere jaren te bekijken. En dan vooral in jaren waarin het weer wel opviel, zoals in het jaar 1740 dat één van de koudste ooit was.

Het jaar 1740, nu 284 jaar geleden, is vooral bekend vanwege zijn koude winter. Eigenlijk begon de kou al in oktober, maar de meest extreme temperaturen deden zich in januari voor. Niet alleen in Nederland, maar in grote delen van Europa was het toen bijzonder koud.

Het Doge paleis in Venetië, omstreeks 1740. In de winter van dat jaar vroor de lagune er dicht - Antonio Canal

Rivieren in Engeland en Ierland vroren dicht

In Engeland vroor de Thames dicht, in Ierland raakte de Shannon met ijs bedekt en in Italië vroor zelfs de lagune van Venetië dicht. In Nederland voerden de grote rivieren zoveel ijs aan dat aan de randen van de Noordzee ijswallen ontstonden, als de wind eens even van zee waaide en het drijfijs op het strand zette. Soms waren die wallen meer dan 3 meter hoog.

Door de extreme kou kwamen veel mensen om het leven, zo staat in Duizend Jaar Weer, Wind en Water in de Lage Landen van Jan Buisman beschreven. Op de plekken waar ze werden verzameld, stonk het naar dood en verderf. Vooral de arme delen van de bevolking, zij die op straat leefden en geen onderkomen voor de nacht hadden, werden het slachtoffer van de kou. In Stockholm was het stil op straat, de mensen bleven in huis. Buiten op straat kon je op dat moment niet zijn. De temperaturen waren er gewoon te laag voor.

Graanprijzen vlogen omhoog

Door de kou vlogen de graanprijzen omhoog. Op een bepaald moment was brood bijna niet meer te betalen. In Polen deelden de autoriteiten voedsel uit aan de allerarmsten. In Amsterdam kwam het bij het Oost Indisch Huis tot schermutselingen. Matrozen, die al waren aangemonsterd, konden door het ijs niet uitvaren en werden dan ook niet betaald. Ze eisten op luide toon hun geld op, maar kregen nul op het rekest. Vechtpartijtjes volgden.

Het geloei van de koeien, die honger hadden en om voedsel schreeuwden, was niet om aan te horen. Veel vee kwam door de kou om het leven. Ook de gewassen op het land ontwikkelden zich niet, doordat de kou in het voorjaar aanhield. In Nederland lag de gemiddelde temperatuur in maart iets boven 2 graden, april deed het met gemiddeld 5,5 graden nauwelijks beter en ook in mei stelde de gemiddelde temperatuur met 7,5 graden ernstig teleur. Tot diep in de lente bleven de rivieren ijs aanvoeren. De Baltische Zee was tot in het midden van april voor een groot deel dichtgevroren. Zelfs vissen in het water stierven door de kou.

Ook de zomer was koud

Ook de zomer van 1740 verliep koud, met iets meer dan 12 graden als gemiddelde temperatuur in juni en rond 15,5 graden in juli en augustus. September was dat jaar de enige maand die met een gemiddelde temperatuur van 14,8 graden iets warmer dan normaal verliep. Daarna was het (veel) koudere dan normale weer gedurende de rest van het jaar snel weer terug.

Deskundigen hebben zich in de periode nadien vaak afgevraagd waar het koude weer in 1740 precies vandaan kwam. Het koude jaar was voor veel mensen een verrassing, want volgde op een periode die juist opmerkelijk warm was verlopen. In het decennium tussen 1730 en 1740 lagen de jaartemperaturen in Engeland vaak hoger dan in de vorige eeuw tussen 1961 en 1990 gebruikelijk was. En ineens kwam daar het koude jaar 1740 er achteraan.

Drukverdeling 1740 gereconstrueerd

In een recent Zwitsers onderzoek zijn wetenschappers erin geslaagd om de drukverdeling van het jaar 1740 te reconstrueren. Tijdens de wintermaanden bleek het weer door een zeer standvastige blokkade boven Scandinavië te zijn gedomineerd. Mogelijk was die een gevolg van de relatief lage zeeijsbedekking in het Noordpoolgebied in het jaar ervoor. Ook wordt de El Niño van dat jaar als een mogelijke oorzaak van de blokkade genoemd.

Tijdens het voorjaar kwam het zwaartepunt van de hogedruk ten westen van Ierland, boven het oosten van de Atlantische Oceaan terecht. Dat leidde in Europa tot het veelvuldig voorkomen van noordelijke stromingen, die steeds weer nieuwe golven met kou, afkomstig van het koude noordelijke deel van de Oceaan, aanvoerden.

In de zomer kwam er een cyclonaal stromingspatroon voor in de plaats. Toen werd het wisselvallig en koel, onder invloed van lagedrukgebieden die door het Noordzeegebied naar het oosten trokken. En veel koele Oceaanlucht met zich meebrachten. Na een wat warmere septembermaand, keerden de koude, continentale en noordelijke winden vanaf oktober alweer snel terug. En zo verliep ook het laatste deel van het jaar koud. Met een gemiddelde jaartemperatuur van 6,5 graden was 1740 extreem koud. Ter vergelijking: de gemiddelde temperatuur van 2024 tot nu toe staat op 12,9 graden, 6,4 graden hoger.

Geen duidelijke forcering

Volgens de onderzoekers is er geen duidelijke forcering aan te wijzen, die de kou in 1740 heeft veroorzaakt. Het moet toch een toevallige samenloop van omstandigheden zijn geweest, al kunnen El Niño, de relatief geringe zeeijsbedekking in het Noordpoolgebied en een vulkaanuitbarsting, een jaar eerder wel degelijk een kleine rol hebben gespeeld.

Het interessante hiervan is dat, als die toevallige omstandigheden met elkaar samenspannen, er dus ineens een zeer afwijkend jaar uit de bus kan komen. Voor deze eeuw dient het jaar 2010 als voorbeeld. Het was één van de weinige koudere dan normale jaren deze eeuw, met winterweer zowel aan de voor- als achterkant van het jaar. Opvallend toen was de NAO-index die een groot deel van het jaar veel lager dan normaal was en het weer domineerde.

Zou het ook nu nog een keer kunnen?

De grote vraag blijft of dit ook in de huidige, zeer warme periode waarin we ons nu bevinden, nog mogelijk is? Het verloop van het weer de komende jaren zal het vanzelf uitwijzen.