De uitbraak van tornado’s die onder meer Borculo verwoestte

Foto boven: Schade in Borculo na passage van de tornado - Krantenarchief KB

Augustus is in Nederland van oudsher de maand van de windhozen. Hoewel het alweer lang geleden is dat een echt zware windhoos in Nederland heeft toegeslagen, al hadden we op 4 juni 2019 een behoorlijke uitbraak van tornado's, hebben zich in de augustusmaand in het verleden een paar flinke tornado’s voorgedaan. De bekendste is toch wel de ‘Cycloon van Borculo’, nu bijna 100 jaar geleden.

Het plaatsje Borculo in de Gelderse Achterhoek werd op 10 augustus 1925 getroffen door een zware tornado, die in het stadje grote verwoestingen aanrichtte. Vier mensen kwamen daarbij om het leven en tachtig anderen raakten gewond. Mogelijk was het een F4-tornado

Borculo 1925 3 — Schade in Borculo na passage van de tornado - Krantenarchief KB

In de dagen na passage van de tornado werd de ramp in Borculo even wereldnieuws. Uiteindelijk tussen 500.000 en een miljoen mensen trokken in de weken en maanden na die fatale avond naar Borculo om de schade te bekijken. Alleen al op zondag 16 augustus waren het er 110.000! Inwoners van steden als Amsterdam, Utrecht en Zutphen zamelden geld in voor Borculo. Van dat geld konden later weer vele huizen worden gebouwd.

Onderzoek

De gebeurtenissen van 10 augustus 1925, die in de volksmond als de 'Cycloon van Borculo' door het leven zouden gaan, mondden uit in gedegen onderzoek naar de ware toedracht. Doordat veel van de ooggetuigenverklaringen van toen in boeken en op internet bewaard zijn gebleven, is het ook nu nog mogelijk om een reconstructie te maken van datgene wat er tachtig jaar geleden op 10 augustus gebeurde. En dat is wat we in dit verhaal zullen proberen te doen.

Nederland bevond zich op 10 augustus 1925 aan de westflank van een langgerekte hogedrukzone, die zich uitstrekte van Italië, via de Alpenlanden en Polen naar Finland en het noordwesten van Rusland. Aan de andere kant lag er een lagedrukgebied met kern ten zuidoosten van IJsland. In Nederland waaide tussen beide systemen in een zuidelijke wind, die warme en vochtige lucht het land in blies. Tegelijkertijd naderde vanuit het zuidwesten een koufront.

Hoe het vervolgens precies is gegaan, is niet met honderd procent zekerheid te zeggen. Duidelijk is dat het vooral in het oosten van Nederland die dag nog lange tijd zonnig was. Op het toenmalige KNMI-station Winterswijk, niet ver van Borculo vandaan, steeg de temperatuur tot 30,7 graden. De hoge luchtvochtigheid maakte dat er daarbij een benauwde en kleffe sfeer hing.

Onweersfront

In de loop van de middag kwam vanuit het zuidwesten het onweersfont binnen, waarop het allemaal zou gebeuren. Mogelijk hebben zich voor die buienlijn uit een paar aparte supercells gevormd, die uiteindelijk de grote schade van die dag hebben veroorzaakt. Maar uit de ooggetuigenverklaringen van toen is dat niet op te maken. Uiteindelijk zou in een brede strook vanaf Uden in Brabant (waar ooggetuigen de wolken tot op 50 meter van de grond zagen hangen) tot in het Twentse Denekamp een spoor van vernielingen worden aangericht. Dat moet de baan van de zwaarste bui (een supercell?) zijn geweest.

Baan tornado borculo — De baan van de tornado van Borculo - Wikipedia

In het Brabantse dorp Zeeland werden 67 boerderijen vernield. Ook de buurtschappen Graspeel, Langenboom, Trent, Oventje en Escharen werden praktisch verwoest door één van de tornado’s die deze dag gezien werden. Langs Grave, Heumen en Malden trok het buiencomplex een schadespoor van soms enkele kilometers breed. Ook Millingen aan de Rijn, Dijk bij Ddiam, Doetinchem, Ruurlo, Neede en dus Borculo kregen ermee te maken. Volgens ooggetuigenverslagen vanuit meerdere plaatsen was duidelijk sprake van een tornado. Bewoners zagen plotseling een ‘grijze zuil’ op zich afkomen.

Veel huizen beschadigd

In Didam raakten veel huizen beschadigd. Vervolgens ging het verder over Kilder, Wehl, Velswijk, Zelhem en Ruurlo. En vanaf daar koerste de bui richting Borculo. Daar begon de lucht, na een warme dag, tegen zessen vooral in het westen een dreigender aanzicht te krijgen. Vanaf hier gaan we verder aan de hand van een ooggetuigenverslag, dat in het boek 'Weer een eeuw' van Harry Otten, Jacob Kuiper en Tom van der Spek is terug te vinden. Het is van de hand van H.W. Heuvel, het toenmalige schoolhoofd.

'Na half 7 waren wij gedurig buiten op het schoolplein, om naar gewoonte den loop der bui zoo waar te nemen. Het zat daar in het westen al dreigender. Vertakte bliksems en bundels van bliksemstralen doorkliefden het zwart en al zwaarder werden de slagen. In het noordwesten en noorden was de lucht vaal, als voor een hagelbui, maar nog dreigender. Eerst dacht ik dat de bui nog langs zou drijven, maar al gauw zag ik dat ze overkwam (de wind was ook westelijk). Als een draaikolk kwamen de wolken aanwentelen. Iemand vertelt: 'Ineens zagen wij aan de lucht iets vreemds. Een lange, rechte buis, welke snel ronddraaide in duizelingwekkende vaart en onder ontzettend geloei nader kwam.'

'Om 7 uur, toen ik in huis kwam, heb ik voor het laatst op het horloge gezien. Het was vreselijk donker in de woonkamer, waar we angstig bijeenzaten. Buiten alles in een vreeselijke horizontale beweging: de regenvlaag - 17,5 millimeter viel er - de afgerukte boombladeren, stof en allerlei voorwerpen, een grijze muur. Grote boomen zwaaiden neer. Toen brak de storm door een ruit naar binnen, het venster tegenover vloog los, de voordeur smakte open - wij vlogen naar de gang; ik hield met het gewicht van mijn lichaam de deur dicht. De huisgenoten stonden iets verder, in een nis voor de kelderdeur, dicht opeen als om elkaar te beschermen - buiten het huilen van den orkaan, binnen het gerinkel en gerammel van vallende glasscherven, dakpannen, enz. Ieder oogenblik een helle bliksem, waarvan de donderslag verstierf in het stormgeloei. Waren wij angstig? Ik weet het niet meer: welke gedachten gingen door ons hoofd? Ik weet het niet meer. Het werd lichter. Goddank! Het ging over. Hoelang het duurde? Naar mijn schatting was het 10 a 15 minuten, maar anderen spraken van 5 a 8 minuten.'

‘Welk een verwoesting’

'We gingen naar buiten. De storm was bedaard en de regen was over. Toen zagen we hoe erg het geweest was. De drie lanen met bomen, bij onze woning, lagen geveld, als gedorscht met reuzenvlegel: ontworteld, afgedraaid, versplinterd. En in het stadje (we wonen buitenaan), welk een verwoesting! Die hoef ik niet te beschrijven, want krantenverslagen hebben het wereldkundig gemaakt.'

Borculo 1925 4b — Nog meer schade in Borculo - Krantenarchief KB.

Na de bui was Borculo nagenoeg totaal verwoest. De totale schade liep in de miljoenen guldens, een enorm bedrag in die tijd. Later in de avond kwamen nog berichten van zware hozen in het noorden van Duitsland binnen. En los van de eerder beschreven strook door het oosten van Nederland werd ook in de buurt van Staphorst en bij Zorgvlied (Smilde) schade aangericht, mogelijk door tornado's.

Dat er in Borculo van een tornado sprake moet zijn geweest, blijkt wel uit het verslag van het schoolhoofd. Zowel de snel rondtollende wolkenlucht (de wallcloud) als de rechte grijze buis, die met een geweldig geloei op Borculo afkwam (de slurf van de uiteindelijke tornado) wijzen daarop. Het schadespoor vanaf Uden tot aan Borculo en de waarneming van de angstaanjagende wolk, op nog geen 50 meter van het aardoppervlak bij Uden (mogelijk ook wallcloud) geven aan dat de bewuste supercell mogelijk meerdere windhozen of tornado's (is hetzelfde) heeft veroorzaakt. En ook de latere berichten uit het noorden van Duitsland duiden daar waarschijnlijk op.

Onderzoek KNMI

Een onderzoek van het KNMI liet destijds zien dat de windsnelheden in de bovenlucht, op het tijdstip van de bui erg hoog waren geweest. Toen al werd een verband vermoed tussen het optreden van die hardere wind in de hogere delen van de atmosfeer en de verschijnselen op de grond. Amerikaanse meteorologen, die deze case later ook bestudeerd hebben, vonden dat de Nederlandse meteorologen met dat onderzoek hun tijd ver vooruit waren.

Dat de Achterhoek gevoelig is voor windhozen bleek nog geen twee jaar later opnieuw, toen het dorp Neede op 1 juni in 1927 door een tornado getroffen werd. Deze trok iets oostelijker dan zijn voorganger, maar deed in kracht niet voor hem onder. Bij die tornado, die de belangrijkste dorpskernen gelukkig miste, vielen tien doden, waarvan drie door blikseminslag. Nieuwe windhozen kwamen in 1988 en 1999 voor, waarbij van die laatste nog niet vaststaat of het ook echt een windhoos was.